پیش از این تصور می کردم نه تنها باید در مناسبت‌های تاریخی به موضوعات مورد نظر اشاره کنم، بلکه پرداختن به موضوعات خارج از مناسبت‌های تاریخی را قبول نداشتم. مدتی است با وجود فرارسیدن مناسبت‌های تاریخی، مانند عملیات کربلای 4 و یا سایر موضوعات، برای نوشتن یادداشت اقدام نکرده ام. امروز در برابر این پرسش قرار گرفتم که؛ چرا از یادآوری و طرح مسئله در موضوعات مهم، با استفاده از مناسبت‌های تاریخی خودداری می‌کنم؟ در پاسخ اولیه به این پرسش به این نتیجه رسیدم که تمرکز بر مفاهیم و مباحث روش‌شناختی، چنانکه در یاداشت‌های منتشرشده مشاهده می‌شود، موجب تغییر عادت شده است. ولی بنظرم این پاسخ کافی نیست، باید دلایل دیگری وجود داشته باشد که نسبت به آن بی‌توجه بودم و یا قادر به فهم عمیق از علت آن نیستم. در هر صورت برای من که در تمام سال‌های گذشته به بررسی وقایع جنگ ایران و عراق اهتمام داشته ام، این تغییر رویّه باید ریشه در فهم جدید از مسئله جنگ و تاریخ آن، همچنین روش بررسی آن داشته باشد. پس از تأمل درباره پیدایش این وضعیت، دلایل آن را به بحث خواهم گذاشت.

پایان جنگ ایران و عراق از طریق پذیرش قطعنامه 598 و ابهام درباره نحوه خاتمه جنگ فرسایشی اوکراین و جنگ غزه، موجب طرح این پرسش شده است که؛ سرنوشت جنگ، با جنگ تعیین می‌شود یا با سیاست؟ پرسش از نسبت جنگ با سیاست، یک پرسش کلاسیک و پایدار است که بر مبنای نظریه کلاوزویتس شکل گرفت است. به این معنا که سیاست، جنگِ بدون خون‌ریزی است و جنگ، سیاستِ توام با خون ریزی است. در هسته مرکزی نظریه کلاوزویتس این مفهوم قرار دارد که جنگ، بماهو جنگ معنا ندارد. جنگ بعنوان ابزار قدرت، با هدف کشتار و تخریب، برای تأمین اهداف سیاسی، از طریق پیروزی نظامی، صورت می‌گیرد ...

با گذشت چهار دهه از زمان حمله عراق به ایران و سقوط صدام، هم اکنون پرسش از پیروزی و یا شکست ایران در جنگ با عراق، بخشی از گفتمان و ادبیات انتقادی از جنگ را به خود اختصاص داده است. پیدایش این وضعیت هرچند به موضوع جنگ ایران و عراق اختصاص دارد، ولی به اعتبار فهم از مسئله جنگ و معیار پیروزی و شکست، تنها به قضاوت تاریخی از تجربه جنگ با عراق محدود نخواهد شد، بلکه از تجربه گذشته، برای قضاوت و ارزیابی جنگ‌های جاری و آینده استفاده خواهد شد. ملاحظه یادشده در نگارش این جستار نقش داشته است. ...

با گذشت چهار دهه از زمان آغاز جنگ ایران و عراق در شهریور 1359، همچنین تداوم تهدیدات و خطر تکرار جنگ در سه دهه گذشته، این پرسش وجود دارد که؛ چگونه می‌توان با استفاده از تجربه وقوع جنگ با عراق، از تکرار جنگ در آینده، بر پایه قدرت بازدارندگی، جلوگیری کرد؟ چنانکه قابل مشاهده است، منطق حاکم بر این پرسش، با توجه به تحولات جنگ غزه و نگرانی از گسترش جنگ و تکرار آن در آینده، طرح شده است. ....

با وجود آنکه جنگ بمعنای استفاده از ابزار کشتار هدفمند و سازماندهی شده است و صورت نظامی دارد، ولی یک «مفهوم اجتماعی» است. به این اعتبار، ماهیت جنگ یک امر سیاسی- اجتماعی است، ولی به دلیل استفاده از ابزار برای کشتار و تخریب هدفمند، به صورت نظامیِ آن توجه می شود.

تجربه جنگ با عراق در جامعه ایران، به دلیل مشارکت مردم در دفاع مشروع در برابر متجاوز، موجب شده است که مفهوم جنگ با امر اجتماعی در پیوند قرار بگیرد. در حالیکه به اعتبار استفاده از ابزار نظامی برای تأمین اهداف سیاسی، جنگ یک امر استراتژیک است که در جامعه ایران مغفول واقع شده است.

دوگانگی حاصل از تجربه جنگ با عراق، با تبدیل جنگ از یک امر استراتژیک به امر اجتماعی، موجب بی‌توجهی به جنگ بعنوان یک امر استراتژیک شده و تفکر نظامی، هدف‌گذاری راهبردی، تعیین دکترین دفاعی و استراتژی نظامی و مهمتر از آن، چگونگی استفاده از پیروزی نظامی برای تأمین اهداف سیاسی را با چالش و کاستی های اساسی همراه کرده است که در مواجهه با جنگ جدید آشکار خواهد شد.

مطالب مرتبط:

- یادداشت های مربوط به امر استراتژیک

تجربه دو جنگ اخیر در «اوکراین» و «غزه» که پس از شروع، چشم انداز چگونگی و زمان پایان دادن به آن مبهم و دشوار شده است، همراه با «پرسش‌های چالش برانگیز و انتقادی» از علت وقوع جنگ ایران و عراق و طولانی شدن آن بمدت هشت سال، موجب توجه به اهمیت استفاده از تجربه جنگ با عراق در مواجهه با بحران‌های اخیر و طرح این پرسش شده است که با مقایسه دشواری‌های تصمیم گیری و مدیریت «آغاز و پایان دادن به جنگ»، کدامیک اهمیت بیشتری دارد؟ چنانکه در این پرسش قابل مشاهده می باشد، فرض بر این است که تصمیم‌گیری برای جنگ اساساً امر دشواری است، با این تفاوت که آغاز جنگ اجتناب‌ناپذیر نیست، ولی پایان دادن به جنگ اجتناب ناپذیر است. به همین دلیل تنگناهای تصمیم گیری و ضرورت خاتمه دادن به جنگ، در مقایسه با آغاز جنگ، بسیار دشوارتر است ...

تجربیات تاریخی در حوزه‌های مختلف زمانمند است و تحت تأثیر شرایط مورد توجه و یا بی‌توجهی قرار گرفته و با گسست یا پیوستگی همراه می‌شود. با این مقدمه، این پرسش وجود دارد که تجربیات جنگ با عراق، در حوزه هدف‌گذاری، تصمیم گیری و اقدامات راهبردی، سیاسی و نظامی، چگونه برای مقابله با تهدیدات و مدیریت بحران و جنگ آینده قابل بهره برداری است؟

یکی از تناقضات اساسی در نقد و بررسی و استفاده از تجربیات گذشته، به ویژه در حوزه جنگ ایران و عراق این است که تأثیرپذیری تجربیات از شرایط و الزامات زمان، همچنین تغییر نسل، اهمیت تجربیات را به شرایط و زمان گذشته مشروط و محدود می‌کند. به همین دلیل تبیین «درس‌ها و دستاوردها»، به دلیل تغییر در شرایط تاریخی، با این توجیه که فهم از زمان گذشته و استفاده از تجربیات، مشروط به الزامات و شرایط گذشته است، در عمل نادیده گرفته می‌شود و یا به روش تبلیغاتی صورت می‌گیرد که پاسخگوی نیازها نخواهد بود. ...

اظهارات منشه امیر به نقل از روزنامه کیهان، مبنی بر اینکه عملیات حماس در سرزمین‌های اشغالی در تاریخ 7 اکتبر( 15 مهر)، با تأثیر از تجربه جنگ با عراق صورت گرفته، فارغ از اینکه با چه هدفی بیان شده، موجب نگارش این جستار شده است. نظریه یادشده این پرسش قابل بررسی را در تقدیر خود دارد که؛ تجربه جنگ با عراق چه تأثیری بر شکل‌گیری الگوی استفاده از قدرت نظامی برای تأمین اهداف سیاسی داشته است؟ به نظرم این موضوع را نمی‌توان نادیده گرفت که کارکرد تجربه جنگ با عراق، نظام ادراکی و مفهومی جامعه ایران و ساختار تصمیم‌گیری و مدیریتی کشور را از مسئله جنگ، در مواجهه با مسئله تهدید و استفاده از قدرت برای تأمین اهداف سیاسی، تحت تأثیر اساسی قرار داده و خواهد داد. ...

تعریف روش‌شناسی بررسی «مفاهیم اساسی» جنگ ایران و عراق در این یادداشت، بمعنای بررسی «تاریخ شکل گیری و تلاقی مفاهیم» با تحولات سیاسی، نظامی و امنیتی است. زیرا تأثیر شرایط و تجربه مواجهه با مسئله جنگ، موجب شکل گیری مفاهیم می شود. متقابلاً مفاهیم امکان فهم از شرایط و صورت‌بندی رخدادها و مواجهه با مسائل را فراهم می‌کند. با این توضیح، بدون استفاده از «مفاهیم»، امکان فهم از شرایط و صورت بندی تحولات وجود ندارد. چنانکه بدون وجود شرایط، امکان تجربه فهم از مسائل ایجاد نخواهد شد. ...

عنوان این یادداشت دربردارنده یک پرسش اساسی درباره ارزیابی علت وقوع جنگ در شهریور سال 1359 است که به دو بخش قابل تقسم می باشد:

اول: اگر علت وقوع جنگ با رجوع به «شرایط» و تأثیر آن بر تغییر موازنه نظامی و عدم تجربه مدیریتی مورد تأکید قرار بگیرد، در واقع تأثیر پیروزی انقلاب با تغییر در نظم سیاسی در کشور و تضعیف قدرت نظامی، شرایط را برای تسهیل در تصمیم گیری عراق برای حمله به ایران فراهم کرد . ادبیات این نظریه در گفتار و نوشتار موجود قابل مشاهده می باشد.

دوم: اگر بر روی «هدف و ماهیت جنگ»، به معنای استفاده عراق از قدرت نظامی علیه ج.ا.ایران، بعنوان عامل موثر در فراهم شدن زمینه‌های علت وقوع جنگ تأکید شود، در واقع نگرانی از تثبیت و گسترش انقلاب نقش مهمی در وقوع جنگ داشته است. ادبیات این نظریه نیز در گفتار و نوشتار موجود قبل مشاهده می باشد.

با فرض وجود اجماع درباره علت وقوع جنگ در چهارچوب نظریه «پیوستگی جنگ با انقلاب»، با تغییر در شرایط و نگرانی از پیامدهای پیروزی انقلاب در ایران، استفاده از این نظریه علاوه بر فرهم کردن امکان تبیین تاریخی از علت وقوع جنگ در شهریور سال 1359، می تواند راهنمای مناسبی برای ترسیم چشم انداز بی‌ثباتی و تغییر نظام سیاسی در ایران باشد که زمینه های بحران امنیتی، تجزیه و جنگ را فراهم خواهد کرد.

مطالب مرتبط:

- مطالب مربوط به علل وقوع جنگ

اشاره:

پیش از این یادداشت‌هایی را درباره مفهوم «تاریخی شدن جنگ» نوشتم. با فرارسیدن سالگرد هفته دفاع مقدس، برنامه های رسانه ملی و روزنامه ها را با نظر به این ملاحظه مفهومی، مورد توجه قرار دادم که حاصل آن، نگارش یادداشت حاضر شده است که در ادامه خواهد آمد.

********

به نظرم برنامه های هفته گرامیداشت دفاع مقدس در سالجاری، از این مشخصه برخوردار بود که؛ بیشتر برنامه ها در روز 31 شهریور متمرکز بود و در سایر روزهای این هفته، برنامه ها به صورت ضعیف در رسانه‌ها و برنامه‌های سیمای ج.ا.ایران محدود شده بود. علاوه بر این، محتوای برنامه‌ها همانند گذشته، بر اساس مفهوم تجاوز دشمن، دفاع مردمی، عملیات کمان 99 ارتش و عملیات 5 مهر با شکستن حصر آبادان تهیه شده بود که هیچ تفاوت اساسی با گذشته نداشت. هر چند از نظر تاریخی اهمیت دارد.

با توجه به مفهوم تاریخی شدن جنگ که در یادداشت‌های پیشین به آن اشاره شد، آیا شاخص «زمان و محتوای» برنامه‌ها در هفته دفاع مقدس، به ویژه در اولین سالگرد بحران امنیتی در سال 1401، نشانه ای برای آشکارشدن تاریخی شدن جنگ، نیست؟

موضوع تغییر در مفاهیم که در یادداشت‌های پیشین به آن اشاره کردم، ناظر بر ساختار معنایی برای دسته بندی جزئیات، موضوعات و مسایل جنگ ایران و عراق است. با این توضیح، اهمیت مفاهیم آشکار می شود. چنانکه با تغییر در شرایط و مسایل، در واقع مفاهیم دچار گسست معنایی می شود. اکنون این پرسش وجود دارد که؛ مفاهیم چگونه تغییر می کند؟ بعنوان مثال بر اساس مفهوم «جنگ مردمی»، نقش مردم در دفاع و شکست ارتش عراق مورد تأکید قرار می گیرد. همچنین بر اساس «مفهوم متجاوز»، اهداف و ماهیت حمله عراق به ایران با استفاده از مفهوم زمینه سازی جنگ و حمایت آمریکا از عراق تفسیر و معنا می‌شود. بنابراین اگر مفهوم جنگ مردمی و یا مفهوم تجاوز عراق دستخوش تغییر شود، نظام مفهومی و روایی جنگ که در فرآیند هشت سال شکل گرفته است، دستخوش تغییر خواهد شد. بنابراین بر اساس نظریه «تاریخمندی فهم»، تغییر در مفاهیم جنگ، در نسبت با شرایط و زمانه، نیاز به نقد و بررسی دارد.

بنظرم با وجود تعاریف مختلف از مفاهیم و روش بررسی تاریخ مفاهیم، ما همچنان درگیر تاریخ نگاری واقعه و تحلیل و بررسی عملکرد یگانی- سازمانی ارتش و سپاه در جنگ هستیم و هنوز وارد بررسی مفاهیم به اعتبار تعاریف رایج نشده ایم. گادامر فیلسوف آلمانی با تأکید بر «تاریخمندی فهم»، بر تاریخ مفاهیم بعنوان استقلال مفاهیم در بستر تاریخی تأکید کرده است.

مطالب مرتبط:

- یادداشت های مربوط به مفاهیم جنگ

رجوع تاریخی چنانکه پیش از این مورد بحث قرار گرفت، همواره از «اکنون به گذشته» صورت می‌گیرد. بنظرم «اکنون» بمعنای در خود داشتنِ زمان گذشته و آینده بصورت همزمان است. بعبارت دیگر اکنون تلاقی گذشته و حال است با این تفاوت که، به میزانی که از اکنون به سمت آینده حرکت می کنیم، با اکنونِ جدید، اکنونِ پیشین تاریخی می شود. به این معنا که امر حاضر با حضور امر جدید به غیاب می رود. با نظر به تعریف یادشده از مفهوم اکنون و فرایند تاریخی شدن از حال به گذشته، این پرسش وجود دارد که؛ چگونه امر حاضر به غیاب می رود ولی همچنان قابلیت حضور دارد؟ و مهمتر آنکه امر غایب و تاریخی شده، چگونه دو باره حاضر می‌شود؟» ارجاع از اکنون به گذشته و یا استقبال از آینده، بیش از آنکه در کنترل و مدیریت فرد یا ساختارهای حاکمیتی باشد، تحت تأثیر ظهور تحولات اجتماعی و تغییرات ذهنی و سبک زندگی صورت می گیرد.

با این توضیح ردّپای بازبینی روایت های تاریخی از جنگ ایران و عراق را باید در تغییر مفاهیم پیشین و طرح پرسش های جدید، با گذار از اکنون و با نظر به آینده جستجو کرد. زیرا طرح پرسش های جدید در نگرش به تجربه جنگ، بیانگر تغییر در مفاهیم است که تحت تاثیر تغییر در اکنون صورت می گیرد. در واقع بازبینی ها از اکنونِ زنده و در نسبت با چالش های کنونی صورت می گیرد که پیش از این وجود نداشته است. از این طریق فرایند تاریخمندی فهم از تجربه جنگ با عراق شکل می گیرد.

مطالب مرتبط:

- موانع بازبینی مفاهیم و روایت های جنگ

اشاره:

تذکر دوستانه و انتقادآمیز برخی از مخاطبین به یادداشت‌ها، مقالات و کتاب‌های من، بر این موضوع تمرکز دارد که به مخاطبین و ضرورت توضیح بیشتر و ساده نویسی توجه نمی‌کنم. چنانکه یادداشت ها در سایت نیز به صورت اجمالی و اختصار، با فرض بدیهی انگاشتن موضوعات برای مخاطبین نوشته شده است. با وجود پذیرش این انتقاد، بارها برای غلبه بر آن تلاش کرده‌ام اما در اصلاح این نقیصه موفق نبوده ام. به همین دلیل احساس می‌کنم به صورت تدریجی خودم را به موضوعات و مفاهیم، همچنین افراد خاص محدود کرده ام. در ریشه یابی این مسئله با توجه به نثر روان مجموعه سیری در جنگ ایران و عراق و برخی کتابهای دیگر، درگیر این پرسش شده ام که تمرکز بر مسئله جنگ بعنوان یک امر استراتژیک به جای توصیف و تحلیل وقایع، تا چه اندازه در پیدایش این وضعیت تأثیرگذار بوده است؟ فارغ از هر پاسخی، امیدوارم مسئله مورد بحث با انتقاد و کمک دوستان برطرف شود.

در ادامه «جستار نویسی» در سایت که در این مرحله شروع کرده ام، پس از توضیح درباره مفهوم پرمناقشه تاریخی شدن جنگ، در چند یادداشت به بحث در باره مفاهیم اشاره خواهم کرد که همانند موضوع تاریخی شدن جنگ بدون مناقشه نخواهد بود ...

«تاریخی‌شدن تجربه جنگ با عراق» را با توجه به یادداشت قبلی و نظراتی که جناب صمدزاده در نقد و توضیح آن نوشتند، در این یادداشت برپایه این فرض توضیح داده ام که؛ «وقایع بزرگ تاریخی و تاریخ ساز هرگز از حافظه تاریخی یک ملت فراموش نخواهد شد». بنابراین چگونگی تداوم تأثیر وقایع تاریخ ساز به استدلال نیاز دارد که در پاسخ به این پرسش بررسی خواهد شد؛ رجوع به وقایع بزرگ تاریخی، ازجمله جنگ ایران و عراق، چرا و چگونه و در چه شرایطی صورت خواهد گرفت؟ ...

تاریخی شدن رخدادها را که در یادداشت پیشین به آن اشاره کردم، به دو معنا می‌توان تعریف کرد. نخست بمعنای وقوع یک واقعه تاریخ‌ساز که زمان و شرایط را به قبل و بعد از واقعه تقسم می کند. مانند واقعه انقلاب و جنگ که تاریخ ساز بود و زمان را به قبل و بعد از آن تقسیم کرده است.

معنای دوم که در این یادداشت در نظر دارم، این است که تأثیرگذاری واقعه تاریخی جنگ بعنوان یک گفتمان یا پارادایم غالب، همانند زمان جنگ، به پایان رسیده و ما درگیر پیامدهای آن هستیم. مهمتر آنکه تاریخ در هر دوره‌ای بر پایه اندیشه و از سوی بازیگران ساخته می‌شود و با گذشت زمان، اندیشه ها و بازیگران جای خود را به موضوعات و بازیگران دیگری می دهند. ...

ادراک و صورت‌بندی از رخدادهای سرنوشت‌ساز و تاریخی که بر تمامی شئون فکری و زیستی جامعه در یک دوره زمانی غالب است، تابع زمان و گفتمان حاکم است. با نظر به مفروض یادشده، می خواهم در یادداشت حاضر به فرایند «جابجایی در تاریخ» اشاره کنم.

حمله نظامی عراق در 31 شهریورماه 1359 و تنها 20 ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تداوم جنگ به مدت هشت سال، تمامی وجوه زندگی فردی و اجتماعی جامعه ایران را در ابعاد مختلف در سیطره خود قرار داد. با این توضیح، «وجه تاریخی» تجربه جنگ با عراق و به‌عبارتی اهمیت تاریخی آن، تابع میزان قدرت تأثیرگذاری جنگ بر شئون مختلف زندگی جامعه ایران، در تجربه زیسته بوده است. ...

اشاره:

در بخش قبلی با نقد ادبیات مستند، به موضوع کاهش مخاطبین در این حوزه اشاره و بیان شد که رویکرد ایدئولوژی به خاطرات جنگ، به معنای دفاع از جنگ و سامان دادن به قدرت سیاسی، همراه با استفاده از روش آزمون و خطا در حوزه ادبیات و تاریخ نگاری، مهمتر از آن، تأخیر در رجوع به مبانی نظری و روش‌شناختی رایج و خودداری از نقد درون ساختاری، بخشی از عوامل موثر در پیدایش وضعیت کنونی است. در ادامه، بخش پایانی این یادداشت از نظر خواهد گذشت. ...

اشاره:

در بخش اول با اشاره به مطالب شماره پنجم مجله اندیشه پایداری، به مفهوم ادبیات جنگ و تشابه روش شناسی و کارکرد آن با تاریخ نگاری جنگ پرداختم. در ادامه، بخش دوم این یادداشت از نظر خواهد گذشت. ...

اشاره:

فرصتی فراهم شد تا پس از مطالعه مجله اندیشه پایداری (شماره پنجم، بهار و تابستان 1401)، بر اساس پیش‌فرض‌هایی که داشتم، نکاتی را در سه یادداشت جداگانه بنویسم که نیاز به بررسیِ تفصیلی دارد و امیدوارم فرصت آن فراهم شود. فرض من بر این است که؛ «جهاد تبیین» به این دلیل موضوعیت پیدا کرده که آنچه انجام شده، پاسخگو نبوده و اقدامات دیگری باید انجام می شد که به هر دلیل مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین جهاد تبیین از مسیر نقد و بررسی دو حوزه «ادبیات و تاریخ‌نگاری» جنگ عبور می‌کند. هرچند غفلت از «بررسی‌های نظامی- استراتژیک»، مقوله دیگری است که باید جداگانه مورد بررسی قرار بگیرد. با نظر به ملاحظه یادشده و با رویکرد انتقادی، به برخی موضوعات اشاره خواهم کرد. ...

ادراک از تهديد و درگيري نظامي و مساله جنگ به عنوان يك امر استراتژيك و مخاطره‌آميز، پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، به دليل تفسير اقدامات تجاوزكارانه عراق در چارچوب سياست‌هاي امريكا عليه انقلاب اسلامي، به‌ جاي بررسي‌هاي نظامي-راهبردي، بيشتر با رويكرد سياسي و در چارچوب پيوستگي تهديدات عراق و جنگ با انقلاب صورت گرفته است، به همين دليل مهم‌ترين نتيجه رويكرد سياسي به امر نظامي و استراتژيك، غافلگيري در برابر حمله نظامي، با وجود مشاهده تحركات نظامي عراق و درگيري‌هاي 20 ماهه بود. ...

اشاره

پس از گفتگو با اعتمادآنلاین درباره تاریخ نگاری جنگ و کتاب گفتگو درباره درس ها و دستاوردهای جنگ، مطالبی را به عنوان یادداشت در ابتدای هر بخش از گفتگوها بر روی سایت گذاشتم که در متن حاضر در کنار هم قرار گرفته و به صورت یک یادداشت مستقل منتشر شده است. ...

اشاره

بحث درباره نسبت میان تجربه جنگ با عراق در زمان گذشته با نیازهای «جنگ آینده»، رویکرد نظری به مسئله جنگ ایران و عراق است که بر پایه فرض «نسبت میان آینده با گذشته» قرار دارد. در حالیکه رویکرد کنونی به تجربه جنگ با عراق، مناقشه و یا خاطره گویی از گذشته است که تاریخ را در تاریخ مدفون خواهد کرد. به همین دلیل اگر نتوان نیازهای آینده را برپایه تجربه گذشته پاسخ داد، کارکرد تاریخ جز نقل و یا تحلیل توصیفی و مناقشه آمیز درباره گذشته، نتیجه دیگری نخواهد داشت. یادداشت حاضر را برپایه نگاه به گذشته بر پایه نیازهای آینده نوشته ام که در ادامه خواهد آمد ...

پژوهش‌ در موضوعات تاریخی در ایران هم اکنون در بسیاری از موارد ازجمله در حوزه جنگ ایران و عراق، با این فرض انجام می‌شود که وقوع رخدادهای تاریخی بیانگر حقیقتی است که ابعاد و زوایای آن روشن نشده و برای جلوگیری از تحریف آن باید از طریق مطالعه اسنادی، تاریخ شفاهی و سایر موارد دیگر، اقدام کرد. در واقع این تصوّر وجود دارد که وقایع تاریخی یک امر عینی و بیرونی در زمان و مکان است که از سوی فاعل شناسان مورد شناسایی قرار می‌گیرد و در این فرآیند حقایق به صوت قطعی با استفاده از روش علّی و مطالعه اسناد و گزارش‌ها تبیین می شود. طبق این برداشت، ضرورت پژوهش تاریخی با پیش فرض کشف حقایق و واقعیّات تاریخی انجام می شود. ...

   پدیده فتح خرمشهر را پس از چهل سال با رویکرد و روش‌های مختلفی می‌توان مورد بازبینی قرار داد که تابع نظام ادراکی متفاوت از موضوع مورد بحث خواهد بود. در این یادداشت با نظر به پژوهش و نگرانی‌هایی که داشته و دارم، بنظرم موضوع مورد بحث را به دو اعتبار می‌توان مورد توجه قرار داد و درباره آن سخن گفت:   

1- فتح خرمشهر به اعتبار زمان، تاریخی شده است، زیرا موضوع آن متعلق به نسل انقلاب و جنگ است که بصورت میانگین در دهه ششم یا هفتم زندگی خود قرار دارند. به همین دلیل هم اکنون گفتگو درباره حوادث بزرگ تاریخی نظیر جنگ و انقلاب، به چالشِ میان‌نسلی تبدیل شده است. به این معنا که نسل پیشین بر پایه تجربه تاریخی و هویت ساز خود به حوادث و الزامات زندگی نگاه و درباره آن مناقشه می‌کند، در حالیکه نسل جدید درگیر شرایط دیگری است و نسبتِ این وضعیت را با گذشته و مناقشه درباره آن، نمی‌تواند به خوبی بازتعریف کند.   ...

   چندی پیش برای انجام فیزیوتراپی در جمع بیش از 12 نفر با میانگین سنّی 50 سال نشسته بودم. دو نفر روبروی هم با سن حدود 70 سال، با صدای بلند از خاطرات عملیات فتح المبین در فروردین سال 1361، سخن گفته و از شهدای برجسته جنگ یاد می‌کردند. با وجود اهمیت عملیات فتح المبین در آزادکردن بخش وسیعی از مناطق اشغالی ایران و آغاز هزیمت در نیروهای دشمن، جمع حاضر هیچ‌گونه علاقه‌ای برای توجه به بحث و یا مشارکت در آن از خود نشان نمی دادند. شاید به دلیل موقعیت افراد در نوبت درمان، چنین وضعیتی تا اندازه ای طبیعی فرض شود، اما در عین حال ...

اشاره:

   در یادداشت اول درباره «ضرورت تغییر در روش مطالعه جنگ»، سه گزینه را طرح کردم و در یادداشت دوم یک نمونه را که «جنگ اوکراین» است، بعنوان چگونگی تغییر در روش مطالعه جنگ، مورد بررسی قرار دادم. در این یادداشت به دشواری ها و پیچیدگی های موجود و گزینه پیشنهادی اشاره خواهم کرد. ...

   «تفکر تاریخی» در جامعه ایران، به‌معنای توانمندی و اهتمام به اندیشه‌ورزی درباره گذشته و بازتعریف شالوده‌های هویتی در نسبت با داشته‌های تاریخی، با تصمیم‌گیری جامعه ایران برای انقلاب، دچار گسست شد زیرا باور عمومی به ضرورت انقلاب در جامعه ایران، در چارچوب هویت جدید انقلابی و اسلامی، تنها در صورت انقطاع از هویت پیشین قابل دستیابی بود. به همین دلیل پیروزی انقلاب، سرآغاز شکل‌گیری دوگانگی در جامعه ایران در نسبت با گذشته و آینده بود که به دو صورت متفاوت، همچنان ادامه دارد: ...

اشاره

در بخش اول ضرورت تحول در رویکرد و روش مطالعه جنگ ایران و عراق، با تاکید بر موضوعات سه‌گانه پیشنهاد شد. یادداشت حاضر در همین چارچوب، با تأکید بر جنگ در اوکراین نوشته شده است. پیگیری و تحقق پیشنهادات سه گانه در بخش اول، می تواند فهم از تجربه جنگ با عراق را فراتر از زمان گذشته و مفهوم دفاع مقدس، با نظر به آینده و پاسخ به نیازهای پیش رو در کانون توجه قرار بدهد. از این طریق نظام مفهومی حاکم بر روش توصیف و تحلیل تاریخی- دفاعی از جنگ با عراق، به روش بررسی راهبردی، بر محور مفهوم جنگ بعنوان یک امر استراتژیک و متعلق به آینده، تغییر خواهد کرد. در صورت بی توجهی به این مسئله، تجربه جنگ با عراق در تاریخ و زمان گذشته محصور و مخاطبین آن با تغییر نسل، محدود خواهند شد ...

مشخصه تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق در شرایط کنونی، از نظر رویکردی، به سیاسی- عملیاتی و روش توصیفی- تحلیلی و تا اندازه ای انتقادی قابل تقسیم است که بیشتر از سوی دو نهاد ارتش و سپاه که اسناد را در اختیار دارند، صورت می گیرد. محدودیت در دسترسی به اسناد و شکل نگرفتن ادبیات انتقادی در حوزه مباحث سیاسی- استراتژیک، محدودیت‌های روش شناختی که بیشتر توصیفی- نقلی است، همراه با برخی عوامل دیگر، گفتمان غالب و گونه‌های پژوهشی را به «امتداد گذشته و تکرار» تبدیل کرده است ...