موضوع و مسئله جنگ، همانند بسیاری از موضوعات، مانند موسیقی، فیزیک و طب و ...، تاریخ دارد. به این معنا که با بررسی چرایی و چگونگی پیدایش، می‎توان فرایند تاریخی و تحولات آن را ترسیم کرد. با این توضیح، مطالعات مفهومی-تاریخی را باید با فرض تفکیک میان ماهیت جنگ و تاریخمندی آن انجام داد. به این معنا که مسئله جنگ را از دو طریق می توان مورد شناسایی قرار داد: نخست مفهوم و ماهیت جنگ و دیگری، تاریخ جنگ. هر چند تاریخ هر جنگی با ماهیت آن نسبت دارد و به تناسب تغییر در اهداف، ابزار و تاکتیک ها، تاریخ جنگ تغییر خواهد کرد. بعنوان مثال ماهیت و تاریخ جنگ ویتنام برای امریکا و ویتنامی ها همانند جنگ ایران و عراق نیست. بهمین دلیل تاریخنگاری و بررسیهای استراتژیک از تجربه این جنگ، متفاوت خواهد بود. زیرا تغییر در ماهیت جنگ موجب تغییر در نحوه تحقق در زمان و مکان و در نتیجه تاریخ آن می شود ...

در حالی که درباره نسبت تجربه جنگ اخیر با تجربه گذشته، در یادداشت‎های اخیرم طرح پرسش کردم، پس از پیشنهاد ترامپ برای گفتگو با ایران، برخی از نوشته‎ها ناظر بر مقایسه شرایط کنونی برای تصمیم گیری استراتژیک، همانند شرایط سال 1367 و پایان دادن به جنگ است. این ملاحظات نشان می دهد ما همواره در میان گذشته و آینده قرار داریم. به این شکل که از نقطه حال و نگرانی از آینده به گذشته و تجربیات آن رجوع و بر اساس آن، به ضرورت های آینده می پردازیم.

بنابراین نه می توان تنها با گذشته زندگی کرد و نه می توان به آینده، بدون نظر به گذشته، نگریست. در صورت شکل‎گیری چنین ادراکی از مفهوم زمان و بهم پیوستگی آن، می‎توان در شیوه تفکر و روش تاریخ‎نگاری و مطالعات استراتژیک تجدیدنظر کرد.

مطالب مرتبط:

- آزمون تجربه جنگ با عراق در برابر دشواری های مواجهه با تغییر در وضعیت استراتژیک

- جایگاه و نقش تجربه جنگ در مواجهه با تجربه جنگ آینده چیست؟

تلاش برای «آزادسازی مناطق اشغالی» در سال 1359 به فرماندهی بنی‌صدر، بعنوان رئیس جمهور وقت و فرمانده کل قوا، به دلیل تأثیرگذاری الزامات سیاسی به جای نظامی و نادیده گرفتن تجربه دفاع در برابر دشمن و عملیات‌های محدود در دوره اشغالگری که منجر به باورپذیری امکان پیروزی نظامی بر ارتش عراق شده بود، با شکست در عملیات‌های چهارگانه همراه شد. در حالیکه بعدها پس از حذف بنی‎صدر از ساختار سیاسی کشور، آزادسازی مناطق اشغال‌شده برپایه ضرورت برخورداری از قدرت نظامی و با مشارکت نیروهای مردمی و همکاری ارتش و سپاه صورت گرفت. ...

پس از پایان جنگ، منطق پیوستگی روایی و معنابخش که متأثر از غلبه گفتمان و شرایط غالب در زمان جنگ بود، دچار «گسستگی» شد. به این شکل که با آشکارشدن نتایج جنگ طولانی و خاتمه آن با پذیرش قطعنامه 598، بجای پیروزی نظامی بر عراق، «گفتمان انتقادی» بر پایه آشکارشدن نتایج جنگ طولانی و فرسایشی، شکل گرفت. فرضاً وقتی عملیات بدر در سال 1363 بر پایه بررسی سایر مناطق و تجربه عملیات خیبر در سال 1362 انجام شد، این تصمیم‌گیری در زمان جنگ با منطق تاریخی و عملیاتی، توجیه‌پذیر بود و موجب انسجام روایی از وقایع و روند جنگ می‌شد، اما با پایان جنگ و آشکارشدن نتیجه کلی آن، عملیات بدر فراتر از زمان وقوع و در چهارچوب روند جنگ، موجب شکل‌گیری این پرسش منتقدانه شد که: چرا باتوجه به نتیجه عملیات خیبر در هور، عملیات بدر با تکرار عملیات در هور انجام شد؟ پیدایش پرسش یادشده در واقع با تغییر زمان و شرایط ایجاد شد و منطق حاکم بر چگونگی «انسجام و گسست روایی» را برای توجیه در زمان وقوع و یا نقد آن پس از خاتمه جنگ، آشکار کرد. این توضیح ناظر بر این معناست که فرآیند شکل‌گیری و تغییر در روایت‌ها، با ایجاد پیوستگی یا گسست در روایت‌ها، تدریجی است و در ذیل گفتمان و رویکردهای غالب مورد «بازروایی» و «بازتفسیر» قرار گرفته و تغییر می‌کند ...

رخدادهای بزرگ و تأثیرگذار جنگ، بر اثر تحولات و کنش‌های عمیق و گسترده انسانی- اجتماعی، همراه با نتایج راهبردی و ساختاری، منجر به شکل‌گیری «روایت‌های بنیانگذار» و پایدار شده است. چنانکه در باور عمومی جامعه، این‎ تحولات تاریخی و هویت‌ساز، بعنوان تمایز آینده با گذشته، مورد شناسایی و پذیرش قرار گرفته است. در این فرایند رویدادهای تحقق‎یافته در زمان و مکان، از سوی راویان و مورّخین «تاریخ‌گذاری» شده و از این طریق، تحولات تاریخی به وسیله «تقویم تاریخی» از زمانمندی برخوردار شده و امکان شناسایی رخدادهای تاریخی را برای برگزاری یادمان‌ها فراهم کرده است. بعنوان مثال روند رویارویی‌ها میان ایران و عراق که پس از پیروزی انقلاب آغاز شد، پس از 20ماه سرانجام منجر به تصمیم‌گیری عراق برای استفاده از قدرت نظامی در برابر ایران و در نتیجه حمله نظامی و جنگ شد. این تحوّل نظامی و راهبردی در مناسبات ایران و عراق، از سوی ایران در 31 شهریور 1359 تاریخ‌گذاری شده، در حالیکه عراقی‌ها بر تاریخ چهارم سپتامبر(14 شهریور) تأکید می‌کنند. هم‌اکنون واقعه تاریخی جنگ با زمان تقویمی 31 شهریور مورد شناسایی قرار می‌گیرد. ...

بخش سوم و پایانی گفت و گو با سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی پیرامون مختصات پژوهش و آسیب شناسی تاریخ نگاری درباره قطعنامه 598 و پایان جنگ را در ادامه مطاله بفرمایید:

در سال‌های اخیر، سپاه و ارتش و پژوهشگران با استناد به همین اسناد شروع به پژوهش کردند. شما به عنوان کارشناس و پروهشگر این حوزه بفرمایید چه جریان‌هایی و با چه رویکردهایی به آن مقطع تاریخی پرداخته‌اند و به نظرتان ایراد اساسی آ‌ن‌ها چیست؟

از نظر تولید منابع در سایت‌ها که جست‌وجو کردم، ۱۰۰ کتاب در زمینه‌ی قطعنامه‌ی ۵۹۸ موجود است و حدود ۸ کتاب به صورت تخصصی در مورد قطعنامه بحث کرده که من برخی از آن‌ها را خواندم. چون این موضوع مهم بود با خانم محمدی، که مسئول کتابخانه‌ی تخصصی جنگ در حوزه‌ی هنری است، تماس گرفتم و گفتم ارزیابی شما از ادبیات پژوهشی در موضوع پذیرش قطعنامه‌ی ۵۹۸ چیست؟ ایشان گفتند ۱۲۰ عنوان کتاب در مورد قطعنامه وجود دارد حتی کتاب‌هایی هم که اشاره‌ای کوتاه در مورد قطعنامه دارد، جزء این کتاب‌ها ثبت شدند. ...

با توجه به چهارچوب مفهومی و روشی که عرض کردم، سؤال از اینکه علت پذیرش قطعنامه چه بود، اساساً سؤال اشتباهی است. نه اینکه علت پذیرش قطعنامه نیاز به سؤال ندارد. نه، منظور این نیست. اگر موضوع تاریخ‌نگاری جنگ، مسئله‌ی جنگ باشد و جنگ به عنوان یک امر استراتژیک با حفظ موجودیت و توسعه‌ی قدرت با استفاده از ابزار نظامی نسبت دارد، در واقع سؤال این نیست که چرا قطعنامه را پذیرفتیم؟ سؤال استراتژیک در واقع این است که چرا ما نتوانستیم با پیروزی نظامی بر عراق جنگ را پایان دهیم؟ به عنوان مثال وقتی امریکایی‌ها به عراق حمله کردند، با یک پیرزوی نظامی بغداد را تصرف کردند، مراکز ثقل استراتژیک عراق را بمباران کردند، زیرساخت‌های عراق را از بین بردند، دنبال صدام گشتند و وی را یافته و محاکمه کردند. بنابراین امریکایی‌ها در این مرحله، یعنی مرحله‌ی اول برای پیروزی نظامی بر عراق، با پیروزی نظامی موفق عمل کردند. اما اینکه تأسیس نظام سیاسی در عراق توسط امریکایی‌ها با شکست مواجه شد، می‌شود امر دوم. اما در مرحله‌ی اول یعنی پیروزی نظامی بر عراق موفق ظاهر شدند ...

اشاره:

وقتی تهاجمات ارتش عراق در فروردین سال ۱۳۶۷ آغاز شد و مناطق تصرف‌شده در شش سال، در فاصله‌ی چهار ماه بازپس گرفته شد، این جهان ذهنی در هم ریخت و مردم غافلگیر شدند. آگاهی جمعی و جهان ذهنی برای بازسازی نیاز به زمان داشت. جامعه وقتی در برابر یک وضعیتی غافلگیر می‌شود، بخشی از ذهنیتش به این سو می‌رود که چرا این طور شد؟ بخشی می‌رود به سمت اینکه ما پیروزیم و بخشی هم می‌رود به سمت خیانت و توطئه‌های پیچیده. وقتی که مسئله‌ی جنگ به عنوان امر استراتژیک در جامعه ادراک نشده باشد، پناه می‌برند به مباحث پیچیده و استفاده از موضوع خیانت ...

هم اکنون حوزه پژوهشی جنگ ایران و عراق به دلیل موضوع جنگ، مأموریت سازمانی نیروهای مسلح در جنگ، در اختیار داشتن اسناد و همچنین برخی وجوه امنیتی، فرهنگی و مالی، بصورت اختصاصی در اختیار نیروهای مسلح قرار دارد. با این توضیح، این پرسش وجود دارد که؛ جهت گیری پژوهشی نیروهای مسلح در حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق، از چه مشخصه‌ای برخوردار است؟ پرسش مورد نظر را در ادامه، با اشاره به مشخصه‌های حوزه پژوهشی جنگ ایران و عراق، کارکرد و کاستی‌های آن، بررسی خواهم کرد. ...

اشاره:

در بخش قبلی با نقد ادبیات مستند، به موضوع کاهش مخاطبین در این حوزه اشاره و بیان شد که رویکرد ایدئولوژی به خاطرات جنگ، به معنای دفاع از جنگ و سامان دادن به قدرت سیاسی، همراه با استفاده از روش آزمون و خطا در حوزه ادبیات و تاریخ نگاری، مهمتر از آن، تأخیر در رجوع به مبانی نظری و روش‌شناختی رایج و خودداری از نقد درون ساختاری، بخشی از عوامل موثر در پیدایش وضعیت کنونی است. در ادامه، بخش پایانی این یادداشت از نظر خواهد گذشت. ...

اشاره:

در بخش اول با اشاره به مطالب شماره پنجم مجله اندیشه پایداری، به مفهوم ادبیات جنگ و تشابه روش شناسی و کارکرد آن با تاریخ نگاری جنگ پرداختم. در ادامه، بخش دوم این یادداشت از نظر خواهد گذشت. ...

اشاره:

فرصتی فراهم شد تا پس از مطالعه مجله اندیشه پایداری (شماره پنجم، بهار و تابستان 1401)، بر اساس پیش‌فرض‌هایی که داشتم، نکاتی را در سه یادداشت جداگانه بنویسم که نیاز به بررسیِ تفصیلی دارد و امیدوارم فرصت آن فراهم شود. فرض من بر این است که؛ «جهاد تبیین» به این دلیل موضوعیت پیدا کرده که آنچه انجام شده، پاسخگو نبوده و اقدامات دیگری باید انجام می شد که به هر دلیل مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین جهاد تبیین از مسیر نقد و بررسی دو حوزه «ادبیات و تاریخ‌نگاری» جنگ عبور می‌کند. هرچند غفلت از «بررسی‌های نظامی- استراتژیک»، مقوله دیگری است که باید جداگانه مورد بررسی قرار بگیرد. با نظر به ملاحظه یادشده و با رویکرد انتقادی، به برخی موضوعات اشاره خواهم کرد. ...

اشاره

پس از گفتگو با اعتمادآنلاین درباره تاریخ نگاری جنگ و کتاب گفتگو درباره درس ها و دستاوردهای جنگ، مطالبی را به عنوان یادداشت در ابتدای هر بخش از گفتگوها بر روی سایت گذاشتم که در متن حاضر در کنار هم قرار گرفته و به صورت یک یادداشت مستقل منتشر شده است. ...

اشاره:

نقطه عزیمت پژوهش‌های تاریخی، تابع پاسخ به مسائل تاریخی و نیازهای کنونی است و از این طریق روش‌های بررسی تاریخی شکل گرفته و تغییر می کند. بررسی تاریخی با رجوع به واقعه در زمان گذشته، روش رایجی است، ولی مخاطبین آن محدود است، زیرا با تعلق به گذشته و نقل خاطره از آن، امکان رجوع فراهم می‌شود. غیر از این، رجوع تاریخی بر اساس پاسخ به پرسش‌های حال و نیازهای آینده است که نقطه عزیمت آن نیازهای کنونی است. استفاده از این روش، تفکر تاریخی و زمان و روش استفاده از داده‌ها و استدلال را تغییر خواهد داد. بدون این تحوّل فکری- روشی در حوزه مطالعات تاریخی، نمی‌توان در امتداد تاریخ، از تجربیات پیشین برای پاسخ به نیازهای حال و آینده استفاده کرد.

در ادامه، بخش پایانی گفتگو با اعتمادآنلاین از نظر گرامیتان خواهد گذشت ...

اشاره:

نسل جدید تاریخ خود را می‌سازد و در جابجایی‌های نسلی- تاریخی، مسئله اساسی، گسست یا تداوم تاریخی است که اهمیت دارد. اگر گسست تاریخی حاصل شود، تجربه و میراث ساختاری و فرهنگی یک نسل از میان خواهد رفت. بنابراین تداوم تاریخی الزاماتی دارد که بدون استفاده از روش نقد و تغییر در بنیان‌های تفکر و روش تاریخی، حاصل نخواهد شد و در نتیجه تجربه تاریخی جنگ به تاریخ و نسل جنگ محدود می شود و تنها خاطراتی از آن باقی خواهد ماند. در حالیکه باید بر اساس این تجربه تاریخی، بنیان های تفکر و قدرت جدیدی را ایجاد کرد که نطفه های آن تکوین یافته است.

در ادامه، بخش ششم گفتگو با اعتمادآنلاین از نظر گرامیتان خواهد گذشت ...

اشاره:

نقد تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق در سپاه، بیش از اینکه نقد مدیریتی- ساختاری باشد، نقد رویکردی و روش شناختی است. به این اعتبار، بنیانگذاری تاریخ نگاری جنگ در سپاه تحت تأثیر گفتمان غالب در حوزه تفکر تاریخی و تاریخ نگاری، همچنین الزامات دفاع در برابر متجاوز شگل گرفت. با اتمام جنگ، تلاش برای تبیین حقایق و واقعیات، در امتداد مقابله با تحریفات، رویکرد و روش ها را نهادینه کرده است. در صورتی که تاریخ‌نگاری با این هدف صورت گرفته و آثار و اسنادی زیادی تاکنون منتشر شده، این پرسش وجود دارد که؛ علت پرسش‌ها و ابهامات کنونی چیست؟ پاسخ به این پرسش، بمعنای آزمون رویکرد و روش تاریخ‌نگاری و انتشار آثار است و راه را برای تغییر خواهد گشود. آنچه روشن است، تاریخ‌نگاری با رویکرد ترویجی- تبلیغی، پاسخگوی پرسش‌ها نخواهد بود. زیرا تاریخ‌نگاری باید در نسبت با مسایل و برای پاسخ به پرسش‌ها انجام شود. بنابراین فاصله گرفتن از روش نقد، با فلسفه تاریخ نگاری و ضرورت پاسخ به پرسش‌ها در تضاد است.

در ادامه بخش سوم گفتگو با اعتمادآنلاین از نظر خواهد گذشت. ...

اشاره:

ارزیابی تاریخ‌نگاری جنگ در سپاه با روش‌های متفاوتی امکان‌پذیر است. می‌توان براساس هدف که جلوگیری از تحریف بود، نقد و بررسی را انجام داد. آیا این هدف تحقق یافته؟ غیر از این، می‌توان تاریخ نگاری را در نسبت با تبیین وقایع تاریخی انجام داد، آیا این مهم بصورت جامع و در ابعاد مختلف انجام شده است؟ مهمتر از آن، در یک سازمان نظامی با مأموریت بازدارندگی و دفاع در برابر جنگ احتمالی در آینده، چگونه می‌توان نسبتِ تاریخ نگاری را با نیازهای جنگ در آینده مورد نقد و بررسی قرار داد؟

در ادامه بخش دوم گفتگو با اعتمادآنلاین از نظر خواهد گذشت. ...

اشاره:

متن حاضر حاصل گفتگو با «اعتماد آنلاین» است. موضوع این گفتگو با نظر به انتشار کتاب «نقبی بر درس‌ها و دستاوردهای جنگ» انتخاب شد. رویکرد جناب صادق درویشی در طرح پرسش ها بصورت مستقیم درباره کتاب نبود و با تمرکز بر مسئله روایتگری و تاریخ‌نگاری دنبال می شد. به همین دلیل تناسب لازم میان پرسش و پاسخ در یک گفتگوی تعاملی شکل نگرفت. در عین حال نوعی نقد و بررسی خاص درباره اقدامات انجام شده در مرکز تحقیقات جنگ سپاه از سال 1360 و تحولات آن صورت گرفت. در ادامه بخش اول این گفتگو از نظر خواهد گذشت ...

  یادداشت حاضر با این فرض نوشته شده که روایت از جنگ ایران و عراق در حال تغییر است. چنانکه روشن است، تاریخ مکتوب هم طبق مفرض یادشده، در تغییر روایت از جنگ، تأثیر دارد. اما موضوع بررسی، تأثیر روش تاریخ شفاهی است که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. بر اساس مفروض یادشده، پرسش این است که؛ استفاده از روش تاریخ شفاهی، چه تأثیری در تغییر روایت از جنگ دارد؟ برای پاسخ به پرسش یادشده، منطق حاکم بر تغییر روایت از جنگ، با تأکید بر تأثیر تاریخ شفاهی توضیح داده خواهد شد. ...

اشاره

   یادداشت منتقدانه بر نظرات مرحوم دکتر هادی نخعی در سه بخش و با هدف آشکارسازی نقش ایشان در روش تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق منتشر شد. گرامی ارجمند جناب بهاء الدین شیخ الاسلامی که از دوستان مشترک با مرحوم نخعی است و نقش موثری در حوزه تاریخ‌نگاری جنگ در سپاه داشته است، در پاسخ به یادداشت‌های منتشر شده متنی را ارسال کرده است که در دو بخش خواهد آمد. امیدوارم سایر دوستانِ مرحوم نخعی به پاس زحمات ایشان در حوزه تاریخ‌نگاری جنگ و ضرورت حفظ یاد و نام ایشان، نظرات خود را برای انتشار ارسال نمایند.

اشاره

   یادداشت منتقدانه بر نظرات مرحوم دکتر هادی نخعی در سه بخش و با هدف آشکارسازی نقش ایشان در روش تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق منتشر شد. گرامی ارجمند جناب بهاء الدین شیخ الاسلامی که از دوستان مشترک با مرحوم نخعی است و نقش موثری در حوزه تاریخ‌نگاری جنگ در سپاه داشته است، در پاسخ به یادداشت‌های منتشر شده متنی را ارسال کرده است که در دو بخش خواهد آمد. امیدوارم سایر دوستانِ مرحوم نخعی به پاس زحمات ایشان در حوزه تاریخ‌نگاری جنگ و ضرورت حفظ یاد و نام ایشان، نظرات خود را برای انتشار ارسال نمایند.

 با نظر به مسایلی که مرحوم نخعی در این گفتگو مورد تأکید قرار داده است، نقد و بررسی نظرات وی در ادامه مورد اشاره قرار خواهد گرفت:

1- تاکید مرحوم نخعی در این گفتگو، بر احاله زمان آغاز تاریخ نگاری جنگ به آینده، همانند نظر عباس اقبال است که در ایران رواج یافته است. طبق این نظریه؛ باید 50 سال پس از واقعه، برای تاریخ‌نگاریِ آن اقدام کرد. منطق حاکم بر نظریه عباس اقبال، تابع این فرض است که وقایع تاریخی پیامدهایی دارد که ابعاد واقعه را روشن می کند و این امر با گذشت زمان قابل حصول است. به این معنا که باید واقعه با آشکار شدن پیامدهای ان به تمامیت برسد و سپس برای تاریخنگاری آن اقدام کرد. علاوه بر این، تاریخ را باید با بی طرفی نوشت و تحقق این مهم، با گذشت زمان و کاهش تعلقات و عدم حضور «تاریخ سازان» عملی خواهد شد. تفکر تاریخی عباس اقبال برای تاریخ‌نگاری، تا اندازه ای تحت تأثیر نظریه اثبات گرایی است، ضمن اینکه نام برده در متنِ هیچ حادثه بزرگ تاریخی، همانند آنچه در دوران اخیر با انقلاب و جنگ روی داده است، قرار نداشت تا اهمیت حضور مورخ در زمان واقعه و تأثیر آن در ادراک از واقعه و نگارش تاریخ آن را تجربه کند. چنانکه احمد کسروی  به دلیل حضور در زمان واقعه، تاریخ تأثیرگذار مشروطیت را نوشت. ...

   دکتر هادی نخعی در مهرماه سال 1386 در گفتگو با «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا»، در مورد تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق نظراتی را طرح کرده است که محورهای مهم آن به شرح زیر است:

 وی درباره زمان و چگونگی آغاز تاریخ نگاری جنگ، می‌گوید: «هنوز نمی‌توانیم بگوییم که کما هو حقه داریم کار تاریخ نگاری جنگ می کنیم، چراکه جنگ هنوز به طور کلی تمام نشده است.» وی سپس درباره هدف و اولویت‌های آنچه انجام شده و می شود، تاکید می کند: «اولین و مهمترین هدف ما این بوده است که "تحریف" صورت نگیرد.»(1)

مرحوم نخعی درباره جهت گیری و روش پژوهش و جایگاه اهتمام به نظریه پردازی می‌گوید: «من تصوّر می کنم در بررسی جنگ ایران و عراق، پژوهش های مبتنی بر نظریه فعلاً تقدّم ندارد، به این علت که وقتی مواد خام و داده ها در خطر تحریف باشند، کسانی که همین داده های محرّف را در قالب تئوری و نظریه می‌ریزند، دچار اشتباهات اساسی می شوند. بنابراین مقدم بر انتخاب نظریه، کوشش برای بازنگری و ترسیم حتی‌المقدور واقعی «چگونگی» این جنگ است.»(2) وی با پیش فرضی که از مفهوم تحریف دارد، درباره مصداق تحریف می‌گوید: «هرچه بیشتر گزینشی عمل کنیم، بیشتر به تحریف تن داده ایم؟ ... باید مواظب این خطر بود که نظریه چیزی را بر وقایع تحمیل نکند.»(3) از نظر نخعی؛ نظریه پردازی بمثابه تحریف جنگ است. وی درباره رویکرد تاریخی و روش بررسی‌ها می‌گوید: «نمی توان دیروز را با نگاه امروز دید.»(4)

 با توجه به ایجاد پرسش درباره جنگ و ضرورت پاسخ به آن، نخعی درباره روش مواجهه با پرسش‌ها می‌گوید: «پرسش های جنگ (چرا و چگونگی شروع، ادامه و پایان جنگ) باید به دو بخش چرا و چگونه تفکیک شود. مرکز، پاسخگویی به بخش چگونه را مقدم دانست.(5) ما اگر صرفاً غرق سوال های روز شویم، از واقعیات دور خواهیم ماند.»(6)

ادامه دارد ...

پاورقی:

1- مهندس هادی نخعی- مهر 1386- کتاب ماه تاریخ و جغرافیا- شماره 133- ص 15

2- همان- ص 21

3- همان- ص 23

4- همان- ص 22

5- همان- ص 22

6- همان- ص 25

مطالب مرتبط:

+ نقدی بر «تفکر تاریخی» مرحوم دکتر نخعی - قسمت اول

   پس از درگذشت مرحوم دکتر هادی نخعی، مطالبی را در یادداشت‌های متفاوتی نوشتم و بر این پرسش تاکید کردم که؛ با گذشت زمان و فرونشستن غبار تأثیرات و تالّمات روحی، برای غلبه بر فراموشی نام‌ها و موضوعات، چه باید کرد؟ در پاسخ به پرسش یادشده، به نتیجه رسیدم که باید درباره مبانی نظری و روش‌شناختی، همچنین نتایج تحقیقات افرادی که در حوزه تاریخ نگاری جنگ «صاحب سبک» و تأثیرگذار بوده‌اند، بحث و گفتگو کنیم.

 یادداشت حاضر به نقد و بررسی گفتگوی مرحوم دکتر نخعی با «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا» اختصاص دارد که در سال 1386 انجام شده است. بنظرم در میان مجموعه افرادی که در حوزه تاریخ نگاری جنگ تلاش کرده‌اند، مرحوم نخعی یکی از افراد صاحب نظر و تاثیرگذار بوده است، چنانکه روش شناسی تاریخ نگاری جنگ در سپاه، بدون نقش و فعالیت وی، چیزی غیر از آن بود که امروز هست. به همین دلیل، با بررسی روش شناسی تاریخ نگاری جنگ، می توان با بخشی از میراث نظری و عملی مرحوم نخعی آشنا شد و از این طریق علاوه بر طرح مباحث روش شناختی در حوزه تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق، نام وی را احیاء و زحماتش را پاس نهاد.

  نقد و بررسی گفتگوی مرحوم نخعی را با این هدف انجام دادم تا راه برای نقد و بررسی «روش شناسی تاریخ‌نگاری جنگ» بعنوان «معرفت درجه دوم» گشوده شود و نام و زحمات عزیزانی که بهترین لحظات و عصاره زندگی خود را در این مسیر گذاشتند، در گرد و غبار گذشت زمان، دچار فراموشی نشود. امیدوارم دوستان و شاگردان دکتر نخعی با استقبال از موضوع و روش مورد بحث، برای گشایش افق در حوزه تاریخ و تاریخ‌نگاری جنگ، همراهی کنند. در ادامه نقد و بررسی گفتگو مرحوم دکتر نخعی خواهد آمد.

ادامه دارد ...

مطالب مرتبط:

+ نقدی بر «تفکر تاریخی» مرحوم دکتر نخعی - قسمت دوم

+ نقدی بر «تفکر تاریخی» مرحوم دکتر نخعی - قسمت سوم

   در منابع فارسی، تاریخ شفاهی بیشتر به اعتبار روش شفاهی و تمایز آن با تاریخ مکتوب، مورد توجه و تاکید قرار گرفته و در بیشتر موارد با روش مصاحبه، یکسان تصوّر شده است. در منابع خارجی، متأثر از نظرات فلسفی که در این زمینه وجود دارد، از نظر روش شناختی نظرات دیگری وجود دارد که در تاریخ شفاهی جنگ، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. در این یادداشت، تجربه تاریخ شفاهی با سردار غلامعلی رشید را بازبینی خواهم کرد.

اشاره:

   مجله عصر اندیشه، نشست مشترکی را با حضور جناب پورجباری و اینجانب با هدف گفتگو درباره «چهل سالگی روایت از جنگ» برگزار کرد. چارچوب گفتگو بر محور پرسش‌ها و موضوعات طرح شده شکل گرفت و در پایان به شکل چالشی به گفتگو دوطرفه تبدیل شد. به این دلیل موضوعات طرح شده در این گفتگو و روش طرح مباحث، با سایر نشست‌هایی که در سالگرد چهل سالگی جنگ داشتم، متفاوت بود. فرصت را مغتنم شمرده و از مجله عصر اندیشه برای فراهم کردن این گفتگو و از جناب پورجباری بعنوان نماینده نسل جدید راویان، سپاسگزاری می‌کنم. این گفتگو در چند بخش برای بهره مندی مخاطبان منتشر می شود.

اشاره:

   مجله عصر اندیشه، نشست مشترکی را با حضور جناب پورجباری و اینجانب با هدف گفتگو درباره «چهل سالگی روایت از جنگ» برگزار کرد. چارچوب گفتگو بر محور پرسش‌ها و موضوعات طرح شده شکل گرفت و در پایان به شکل چالشی به گفتگو دوطرفه تبدیل شد. به این دلیل موضوعات طرح شده در این گفتگو و روش طرح مباحث، با سایر نشست‌هایی که در سالگرد چهل سالگی جنگ داشتم، متفاوت بود. فرصت را مغتنم شمرده و از مجله عصر اندیشه برای فراهم کردن این گفتگو و از جناب پورجباری بعنوان نماینده نسل جدید راویان، سپاسگزاری می‌کنم. این گفتگو در چند بخش برای بهره مندی مخاطبان منتشر می شود.

اشاره:

   مجله عصر اندیشه، نشست مشترکی را با حضور جناب پورجباری و اینجانب با هدف گفتگو درباره «چهل سالگی روایت از جنگ» برگزار کرد. چارچوب گفتگو بر محور پرسش‌ها و موضوعات طرح شده شکل گرفت و در پایان به شکل چالشی به گفتگو دوطرفه تبدیل شد. به این دلیل موضوعات طرح شده در این گفتگو و روش طرح مباحث، با سایر نشست‌هایی که در سالگرد چهل سالگی جنگ داشتم، متفاوت بود. فرصت را مغتنم شمرده و از مجله عصر اندیشه برای فراهم کردن این گفتگو و از جناب پورجباری بعنوان نماینده نسل جدید راویان، سپاسگزاری می‌کنم. این گفتگو در چند بخش برای بهره مندی مخاطبان منتشر می شود.

اشاره:

   مجله عصر اندیشه، نشست مشترکی را با حضور جناب پورجباری و اینجانب با هدف گفتگو درباره «چهل سالگی روایت از جنگ» برگزار کرد. چارچوب گفتگو بر محور پرسش‌ها و موضوعات طرح شده شکل گرفت و در پایان به شکل چالشی به گفتگو دوطرفه تبدیل شد. به این دلیل موضوعات طرح شده در این گفتگو و روش طرح مباحث، با سایر نشست‌هایی که در سالگرد چهل سالگی جنگ داشتم، متفاوت بود. فرصت را مغتنم شمرده و از مجله عصر اندیشه برای فراهم کردن این گفتگو و از جناب پورجباری بعنوان نماینده نسل جدید راویان، سپاسگزاری می‌کنم. این گفتگو در چند بخش برای بهره مندی مخاطبان منتشر می شود.

پیش از این، نقد تاریخ نگاری جنگ را به دلیل رویکرد، روش و موضوعات، دستمایه یادداشت های متفاوتی قرار دادم که در سایت منتشر شده است. به نظرم نگارش مجموعه پنج جلدی «پرسش های اساسی جنگ»، نقش مهمی در شکل‌گیری تفکر انتقادی به تاریخ نگاری جنگ داشت. به صورت تدریجی «واقعه نگاری جنگ» در ذهنیتی که داشتم و روش نقلی و مستند، جای خود را به «مسئله جنگ» بعنوان یک مسئله استراتژیک داد. همچنین نقد تاریخ نگاری هم به نقد روش‌شناسی مفهوم جنگ داد. فصل دوم کتاب «تجزیه و تحلیل جنگ؛ پیش درآمدی بر یک نظریه» به همین موضوع اختصاص دارد.

اکنون به نتیجه رسیده ام که تاریخ نگاری جنگ در حال تغییر است و یا حداقل در معرض تغییر قرار گرفته است. بنابراین رویکرد و روش پیشین در نقد تاریخ نگاری، نیاز به بازبینی دارد.

در گذشته با مفروض گرفتن شاکله اساسی جنگ، برای نقد آن پیشنهادهایی داشتم، اما اکنون با طرح پرسش ها و مسایل جدید، به نظرم مفروضات اساسی یاد شده در حال تغییر است. این موضوع به نظرم با تشییع شهدای غواصِ عملیات کربلای چهار و واکنش به نظرات فرمانده اسبق سپاه درباره غافلگیری در کربلای چهار، آغاز شد و در سایر زمینه ها گسترش پیدا کرده است. اگر این برداشت صحیح باشد، مسئله این است که؛ کدام رویکرد و روش های کنونی به تجربه جنگ،  بیانگر تغییر در تفکر تاریخی است و چگونه باید با صورت‌بندی جدید از رخدادها و تحولات جنگ، به استقبال وضعیت کنونی رفت؟

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به تاریخ نگاری جنگ